Επειδή “Ξεχνούν πολύ πιο εύκολα σήμερα οι άνθρωποι” και επειδή τον θυμάμαι να ταίζει τα περιστέρια...

Νίκος Θέμελης: “Η ήττα απογυμνώνει από εξωτερικά, κυρίως, στοιχεία δύναμης. Κι αν είναι και εσωτερικά, σίγουρα γονατίζει”

Γενναίος και γενναιόδωρος, δημιουργικός και σεμνός μέχρι το τέλος, ο Νίκος Θέμελης “έφυγε” το απόγευμα του Σαββάτου μετά από πολύχρονη μάχη με τον καρκίνο.
Ο συγγραφέας που έκανε την Ιστορία, λογοτεχνία, την αναζήτηση της ταυτότητας “κεντρικό υπαρξιακό θέμα”, ο αθόρυβος και ουσιαστικός συνεργάτης του Κώστα Σημίτη όταν ήταν πρωθυπουργός, άφησε πίσω του επτά μυθιστορήματα και μια άλλη πολιτική και μυθιστορηματική νοοτροπία. Με επίκεντρο τη Μνήμη και την αέναη συνέχεια του Ελληνισμού σε κάθε του μυθιστόρημα, κάθε φορά.
Γεννημένος το 1947 στην Αθήνα, σπούδασε Νομικά στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και συνέχισε μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία σε θέματα Ευρωπαικών Κοινοτήτων.
Από το 1981 υπήρξε στενός συνεργάτης του πρώην πρωθυπουργού Κώστα Σημίτη, σε όλη τη μετέπειτα πολιτική του πορεία - στα υπουργεία Γεωργίας, Εθνικής Οικονομίας, Παιδείας, Βιομηχανίας και τέλος στο Μέγαρο Μαξίμου κατά τη θητεία του ως πρωθυπουργού (1996-2004).
Εργάστηκε επίσης στην Αγροτική Τράπεζα, στο υπουργείο Οικονομικών και στη Νομική Υπηρεσία του συμβουλίου υπουργών στις Βρυξέλλες.
Για όσους τον γνώριζαν προσωπικά “υπόδειγμα σεμνότητας και πνευματικότητας” όπως ειπώθηκε, εμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα το 1998 και υπήρξε για την ελληνική γραμματολογία μυθιστορηματικά μια διαφορετική, λογοτεχνική συμπεριφορά.
Έγραψε επτά μυθιστορήματα: «Η αναζήτηση», Εκδόσεις “Κέδρος” το 1998, «Η ανατροπή», Κέδρος, το 2000, «Η αναλαμπή», Κέδρος το 2003, «Για μια συντροφιά ανάμεσά μας», Κέδρος το 2005, «Μια ζωή, δυό ζωές» Κέδρος το 2007, «Οι αλήθειες των άλλων» Κέδρος το 2008 και «Η συμφωνία των ονείρων», Εκδόσεις “Μεταίχμιο” το 2010. Βιβλία που μεταφράστηκαν στα γερμανικά, τα ιταλικά, τα ρουμανικά και τα τουρκικά.
Το 2000 τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας, με το Βραβείο του λογοτεχνικού περιοδικού "Διαβάζω" για το μυθιστόρημά του "Η ανατροπή" και με το βραβείο "πρωτοποριακής δημιουργίας - Γιάννος Κρανιδιώτης" στη Λευκωσία το 2009.


Ο λογοτέχνης Νίκος Θέμελης

Στο χώρο των γραμμάτων εμφανίστηκε το 1998. Και κατόρθωσε, κατ' αρχάς, μέσα από μια μυθιστορηματική τριλογία, να σκιαγραφίσει την ιστορία του ελληνισμού των τριών τελευταίων αιώνων, ανατέμνοντας τις ιδιαιτερότητες, την διασπορά και το δαιμόνιο της φυλής.
“Καταλαβαίνετε τι σημαίνει να είμαστε μπροστάρηδες εδώ και διακόσια χρόνια στο εμπόριο και να τροφοδοτούμε εμείς… τη Στεφανόπολη… εμείς τη Πέστη;… Το γένος μας απλωμένο από την Ασία μέχρι την Ευρώπη, ν’ ανθεί μέσα από το εμπόριο και να ξεχωρίζει από τη λαλιά που ομιλούμε;… Ή μήπως υπάρχει κάτι πιο βαθύ, που μας κάνει όλους ένα… πέρα και πάνω από τη γλώσσα, την πίστη, τα ήθη και τα έθιμά μας;” (“Για μια συντροφιά ανάμεσά μας”, σελ. 91)
“Είναι σίγουρο ότι οι περισσότεροι χαρακτήρες των βιβλίων μου είναι ήρωες που φεύγουν. Τουλάχιστον, στην συντριπτική τους πλειοψηφία. Και οι δευτεραγωνιστές, ακόμα κι εκείνοι που δεν κάνουν μεγάλες επαναστάσεις. Κυνηγώντας αλλού οι ίδιοι τη θέση τους στην ιστορία. Κι αλλού, είναι η ίδια η ιστορία που θα τους αναγκάσει να πάρουν θέση.
Στις δικές μου μυθοπλασίες είναι έντονο το στοιχείο της κινητικότητας των Ελλήνων. Μιας κινητικότητας που προσδιορίζει την ανάγκη τους για περισσότερες δυνατότητες, για ελευθερία, για ανοιχτούς ορίζοντες, για υπέρβαση καταστάσεων...” σε συνέντευξή του έχει ο ίδιος ο συγγραφέας αποδεχθεί.
Ο Νίκος Θέμελης υπήρξε για την ελληνική λογοτεχνία μια περίπτωση ιδιάζουσα και κεραυνοβόλα, ξαφνιάζοντας αρχικά τα εκδοτικά ύδατα με έναν διαφορετικό τρόπο ανάγνωσης της Ιστορίας. Με τον αντίκτυπο και με τη δράση των απλών, καθημερινών ανθρώπων. Με την “Αναζήτηση” και την “Ανατροπή” όσον αφορά την ανθρώπινη περιπέτεια να είναι, εν τέλει, και η μυθιστορηματική του εμμονή. Με αφηγηματικό τρόπο που μας έφερνε ταυτοχρόνως
σε επαφή και με το κλασικό ευρωπαικό μυθιστόρημα, ένα είδος που στην χώρα μας, ουδέποτε ευδοκίμησε.

Στα μυθιστορήματά του, ιστορικά δεδομένα, ήρωες ολοζώντανοι, εποχές ατμοσφαιρικές, η τοιχογραφία ενός αιώνα που “αναζητούσε” πρώτα, και κατόπιν, συνεχίζοντας, βίωνε “ανατροπές”. Με την “αναλαμπή” του διαφωτισμού ίσα που να τον αγγίζει.
Στην “Αναζήτηση” η αφήγηση πήγαινε “σκυταλοδρομία”, μέσα από τρεις άντρες. Ξεκινώντας από τον “Νικολή εφέντη” (με ρίζες στην οικογενειακή ιστορία), συνέχιζε από πατέρα σε γιο και εγγονό.
Στην “Ανατροπή” το κεντρικό πρόσωπο ήταν μια γυναίκα, η Ελένη. Η οποία και ζώντας λίγο πριν από το γύρισμα του αιώνα, βίωνε μέσα απ' εκείνον όλες τις μεγάλες ανατροπές: βιομηχανική και σοσιαλιστική επανάσταση, τον αγώνα των γυναικών για φεμινισμό.
Στην “Αναλαμπή” όλα περιστρέφονταν γύρω από μια τυπικά αστική οικογένεια, στις αρχές του εικοστού αιώνα και φτάνοντας και μέχρι τον μεσοπόλεμο. Στις σελίδες της, η βιομηχανική επανάσταση και η αυγή του διαφωτισμού.
Η τριλογία και συγκεκριμένα το δεύτερό της βιβλίο η “Ανατροπή”, του χάρισε και το πρώτο Κρατικό Βραβείο. Συνηθίσαμε μαζί του να μετρούμε τους σφυγμούς της εποχής.
Έτσι όταν το 2005 κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα “Για μια συντροφιά ανάμεσά μας” τα δεδομένα ελαφρώς τροποποιούνταν. Ο χρόνος γινόταν “ο απόηχος της Γαλλικής Επανάστασης” και η δική μας η ελληνική που καραδοκούσε. Η ιστορία διαδραματιζόταν το 1794 στη Στεφανούπολη, και εμπεριείχε όλη την “αγωνία ενός εθνικού αυτοπροσδιορισμού” σε μια περίοδο και πάλι μεγάλων ανατροπών. Αλλά η οικογένεια ισχυρή, μοναδική συντροφιά, υποσχόταν ακόμα.
Το 2007 με το μυθιστόρημα “Μια ζωή δυο ζωές” ο συγγραφέας έθετε τα θεμέλια στο όνειρο. Στον παρόντα χρόνο πια και οι μεγάλες ανατροπές, εσωτερικής φύσης. Ο Οδυσσέας Πολίτης, συγγραφέας και πανεπιστημιακός, ανιχνεύοντας τον καιρό μας αρχίζει να γράφει. Η αφήγηση πρωτοπρόσωπη και τα διλήμματα, σισύφεια. Επιχειρώντας να χωρέσει με την γραφή, δυο ζωές μέσα σε μια ζωή.
Με τις “Αλήθειες των άλλων” το 2008 ο Νίκος Θέμελης κατά κάποιον τρόπο, επέστρεφε. Και μέσα από μια οικογενειακή σάγκα μιλούσε για πρώτη φορά τόσο ανοιχτά για την μικρασιατική καταστροφή, και τις αλήθειες που αλλάζουν όψη κατά το δοκούν. Είναι και θέμα οπτικής και θέσης η αλήθεια. Θέτοντας, όμως, και πάλι επί τάπητος το ζήτημα της ταυτότητας και της αέναης συνέχειας του Ελληνισμού.
Με το τελευταίο του μυθιστόρημα που κυκλοφόρησε το Φθινόπωρο από τις εκδόσεις “Μεταίχμιο”με τον τίτλο “Η Συμφωνία των ονείρων”, ο συγγραφέας Θέμελης μοιάζει ν' αλλάζει. Διατηρώντας τα βασικά- το ιστορικό πλάνο, τη σχέση της Ιστορίας με τις μικρές ιστορίες των ηρώων και το ζήτημα της ταυτότητας- προχωρεί ακόμα πιο πέρα. Στην πικρότατη αίσθηση ότι στην Μεταπολεμική Ελλάδα κάτι δεν πάει καλά με την απόδοση δικαιοσύνης.
Και πάλι, η Ιστορία, κυρίαρχος. Κι αυτή τη φορά, ο πυρήνας μια κλασική, ελληνική οικογένεια. Και με πλοκή που ξεκινά λίγο πριν απ' τον πόλεμο, συμπεριλαμβάνοντας μέσα, μαυραγορίτες, εμφύλιο, εσωτερικά οικογενειακά δράματα- αγγίζει την εποχή μας. Μοναξιά, οικογενειακή βία, ναρκωτικά, ψυχολογική καταπίεση, όλα στο μικροσκόπιο με ακρίβεια εντομολόγου.
Με διαφωτιστικό μότο την σαιξπηρική φράση “Είμαστε όλοι φτιαγμένοι από υλικά ονείρων”, στο καινούργιο του σπονδυλωτό μυθιστόρημα αναδεικνύει και αποδεικνύει την διπλή όψη της ονειρικής μας φύσης που ενίοτε γίνεται και εφιαλτική. Φως και σκοτάδι.
Οι τέσσερις ιστορίες που αποτελούν, τελικά, την εκδοχή της μιας οικογένειας, η αφήγηση- οπτική πηγαίνει από τα μαντικά και χειριστικά όνειρα της γιαγιάς Μαριάνθης, στα μεσοαστικά όνειρα για προκοπή της κόρης της Νίκης και του εγγονού της Γιάννη, το ιδιοτελές όνειρο του γιου της Άγη και το συλλογικό όνειρο που επανέρχεται ως άγραφος νόμος στη ζωή της εγγονής της Μυρσίνης η οποία λειτουργεί και ως σύγχρονη Αντιγόνη.
Ντοστογιεφσκικής υπαρξιακής ηθικής το τελευταίο μυθιστόρημα του Νίκου Θέμελη, αναδεικνύει -όπως ο ίδιος χρίζει κι αναγνωρίζει- τον πλέον αθώο και έντιμο, τον παπά- Μιχάλη, ως άγγελο τιμωρό.
Με συγκίνηση τον θυμάμαι σε συνέντευξή μας στο γραφείο του να ταίζουμε τα περιστέρια στο μπαλκόνι. Να ξαναλέμε τα ίδια, για “το πόσο αποκαλυπτική είναι η ήττα για τον ήρωα, τελικά”:
“Η ήττα απογυμνώνει από εξωτερικά, κυρίως, στοιχεία δύναμης. Κι αν είναι και εσωτερικά, σίγουρα γονατίζει. Και το ερώτημα που γεννιέται είναι με τι δυνάμεις έχει την δυνατότητα κανείς να ξανασταθεί στα πόδια του. Τι μέσα έχει για να αντιμετωπίσει και να διαχειριστεί την ήττα”. Σε μιαν εποχή που αναμφισβήτητα “οι άνθρωποι είναι πολύ πιο ευάλωτοι σε μια καθημερινότητα που καταβροχθίζει”. Θύματα και οι ίδιοι που “καταναλώνουν και αυτοκαταναλώνονται. Αλλά “όσο αυτοκαταναλώνονται, τόσο περισσότερο η μνήμη πάει περίπατο, μαζί και η ταυτότητα και ο πολιτισμός”.
Αφήνοντας για το τέλος, μια μυθιστορηματική φωτεινή μπουκίτσα αιώνια, από το σεφερικό μότο της δικής του "Αναλαμπής":
“Εδώ τελειώνουν τα έργα της θάλασσας, τα έργα της αγάπης. Εκείνοι που κάποτε θα ζήσουν εδώ που τελειώνουμε, αν τύχει και μαυρίσει στη μνήμη τους το αίμα και ξεχειλίσει, ας μην μας ξεχάσουν, τις αδύναμες ψυχές μέσα στα ασφοδίλια. Ας γυρίσουν προς το έρεβος τα κεφάλια των θυμάτων: Εμείς που τίποτα δεν είχαμε, θα τους διδάξουμε την γαλήνη”.
Και λίγο παρακάτω, επειδή ακριβώς στο μυθιστορηματικό σύμπαν τίποτε και ποτέ δεν τελειώνει: “Άλλοι θα διδάξουνε την γαλήνη κι άλλοι θα τραγουδήσουνε ένα μεγάλο, ατέλειωτο, πολύκλωνο τραγούδι, ψάχνοντας κάθε φορά αλλού κι αλλιώς για ομορφιά και δικαιοσύνη”.


Από συνεντεύξεις του:

ΟΙ ΗΤΤΗΜΕΝΟΙ ΗΡΩΕΣ και Ο ΣΚΟΠΟΣ που ΔΕΝ ΑΓΙΑΖΕΙ ΤΑ ΜΕΣΑ:
“Η ήττα απογυμνώνει από εξωτερικά, κυρίως, στοιχεία δύναμης. Κι αν είναι και εσωτερικά, σίγουρα γονατίζει. Και το ερώτημα που γεννιέται είναι με τι δυνάμεις έχει τη δυνατότητα κανείς να ξανασταθεί στα πόδια του. Τί μέσα έχει για να αντιμετωπίσει και να διαχειριστεί την ήττα. Είναι τεράστιο ζήτημα ποια μέσα επιλέγει κανείς για να διαχειριστεί την ήττα. Πολλές φορές εντελώς διαφορετικά από εκείνα που επέλεγε όταν ήταν πανίσχυρος για να αντιμετωπίσει ένα οποιοδήποτε θέμα. Δεν θεωρώ κακό να επιζητά κανείς την κατάκτηση κάποιων στόχων. Το κρίσιμο, για μένα, είναι με τι μέσα επιδιώκεται αυτή η ανάβαση. Να είναι ανάβαση διαφανής και όχι αναρρίχηση θολή. Εχει τεράστια σημασία για μένα και για τους ήρωές μου και για την πολιτική το τι μέσα χρησιμοποιούμε στην επιδίωξη των στόχων”.
“Ο σκοπός επ’ ουδενί δεν αγιάζει τα μέσα! Είναι βαθιά μου πεποίθηση και σ’ όλη μου την ζωή πολέμησα τέτοιες συμπεριφορές και τέτοιες απλουστευτικές και κυνικές αρχές που ξεπερνούν προβλήματα ή επιδίωκαν στόχους με το κίβδηλο νόμισμα «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα»!”


Ο ΕΠΙΒΕΒΑΙΩΤΙΚΟΣ ΕΡΩΤΑΣ:
“Ένας έρωτας μπορεί να είναι η ακραία καταξίωση του είναι σου. Δηλαδή, μπορεί να είναι ακραία ανατρεπτικός, αλλά μπορεί να είναι και ακραία επιβεβαιωτικός. Να είναι η επιβεβαίωση ενός ψυχικού κόσμου που τον καλλιεργείς από την εφηβεία σου, με τις προτιμήσεις, το DNA σου και να μη βρίσκει την έκφρασή του. Και ξαφνικά, μια ωραία πρωία, μπορεί να συναντήσεις στον μπακάλη έναν άνθρωπο, να του πέσει το πορτοφόλι, να τον γνωρίσεις μπροστά στο ταμείο διότι άνοιξε η σακούλα και έπεσαν τα λεμόνια! Και να πάρουν τα πράγματα στην πορεία μια τέτοια διάσταση, που να μην ανατρέπουν τίποτα απ’ ό,τι έχεις οικοδομήσει, αλλά να επιβεβαιώνουν ότι πολύ σωστά επένδυσες σ’ αυτά! Πολύ σωστά επέμεινες σ’ αυτά, πολύ σωστά έμεινες πιστός σ’ αυτά, πολύ σωστά πόνεσες γι’ αυτά! Κι όλα αυτά να βγουν στο δέλτα ενός Δούναβη και να μην έχουν σχέση με ανατροπή αλλά με επιβεβαίωση του είναι σου για μια ολόκληρη ζωή ως αυτή τη στιγμή. Το λέω με βαθιά πεποίθηση ότι μπορεί να είναι και έτσι”.


ΟΙ ΕΜΜΟΝΕΣ ΣΤΗ ΓΡΑΦΗ:
“Με έχει βασανίσει πάρα πολύ αυτή η σκέψη. Μου την είχε πει ο Θόδωρος Αγγελόπουλος σε μια συζήτηση που του την είχε πει ο Λουί Μαλ ή ο Ζαν Λυκ Γκοντάρ. « Μια ταινία γυρίζουμε, Τεό, σε όλη μας την ζωή» Οι δύο τίτλοι των δύο πρώτων βιβλίων, η «Αναζήτηση», και η «Ανατροπή», έρχονται και επανέρχονται. Και φυσικά μπολιάζουν κάθε μου μυθιστόρημα”.


ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΜΝΗΜΗ:
“Ξεχνούν πολύ πιο εύκολα σήμερα οι άνθρωποι. Οι άνθρωποι είναι πολύ πιο ευάλωτοι σε μια καθημερινότητα που καταβροχθίζει. Όσο αναβαθμίζουν τον καταναλωτισμό σε αξία και σε αρχή του δικού τους μικρόκοσμου, τόσο και οι ίδιοι γίνονται θύμα και αυτοκαταναλώνονται. Όσο αυτοκαταναλώνονται, τόσο περισσότερο η μνήμη πάει περίπατο, μαζί και η ταυτότητα και ο πολιτισμός της”.

Μέρος αυτού, δημοσιεύθηκε στο Έθνος